چهار فصل بحران؛ محیط زیست ایران در سال ۹۶
سال ۱۳۹۶ درحالی به پایان رسید که جمعی از فعالان محیط‌زیست پشت میله‌های زندان هستند. مشکلات زیست‌محیطی که بزرگترین چالش پیش‌روی دولتمردان ایران است، در سالی گذشت به بحرانی امنیتی تبدیل شد.
رئیس سازمان محیط‌زیست ایران می‌گوید اطلاع دقیقی از فعالان محیط‌زیستی بازداشت شده ندارد. عیسی کلانتری در آخرین نشست خبری خود در سال ۹۶ گفت: «متأسفانه طرف ما قدرت دارد و اهل گفت‌وگو هم نیست.» این طرف احتمالأ سازمان حفاظت از اطلاعات سپاه پاسداران است که شماری از فعالان محیط‌زیست را بازداشت کرده است. اتهام این افراد “ارائه اطلاعات آبی کشور” به آمریکا ذکر شده است.
وضعیت آب در ایران در سالی که گذشت بحرانی بود. نه تنها خشکسالی بی‌سابقه به دلیل بارش بسیار اندک باران و برف در پاییز و زمستان سال ۱۳۹۶، بلکه اجرای طرح‌های کلان بدون پشتوانه علمیاز جمله توسط شرکت‌های وابسته به سپاه پاسداران، ایران را درآستانه فاجعه‌‌ای زیست‌محیطی قرار داده است. یکی از این طرح‌‌ها سد عظیم گتوند است که توسط شرکت “سپاسند” وابسته به سپاه پاسداران ساخته شده است.
سد گتوند بر روی رودخانه کارون، بلندترین سد خاکی ایران است و دریاچه این سد نیز دومین دریاچه مصنوعی بزرگ ایران پس از کرخه به شمار می‌رود. پوسته دیواره‌‌های طبیعی این سد لایه‌هایی از نمک دارد که باعث شور شدن آب دریاچه پشت این سد می‌شود.
در نتیجه آبی که از این دریاچه به سمت خلیج فارس سرازیر می‌شود شوره‌زاری بر جای می‌گذارد که در آن اثری از سبزی و آبادانی باقی نمی‌ماند و حتی نخل‌های مسیر خود را هم خشکانده است. به گفته اسعد پورمحمد، یکی از مسئولان جهادکشاورزی خوزستان شوری آب گتوند که پنج برابر شوری آب‌خلیج فارس است، حیات خوزستان را تهدید می‌کند.
۹۷ درصد مساحت کشور گرفتار خشکسالی
وضعیت محیط‌زیست استان خوزستان، استان نفت‌خیزی که فروش ذخایر زیرزمینی آن بخش اعظم بودجه ملی کشور را تأمین می‌کند در سالی که گذشت هم، اسف‌بار بود. برداشت بی‌رویه از منابع آبی این استان، کاهش سطح آب رود کارون، و خشکی تالاب هورالعظیم، بحران ریزگردها و غلظت گرد و غبار در این استان را در فصل زمستان به ۶۰ برابر حد مجاز رساند.
نه تنها خوزستان بلکه ۹۷ درصد از مساحت ایران کمبود جدی آب دارد. اصفهان با زاینده‌رود بی‌آب، آذربایجان با مرگ تدریجی دریاچه ارومیه، سیستان بلوچستان با دریاچه خشک شده هامون و استان خراسان و زمین‌های از بی‌آبی ترک‌خورده کشاورزان همه و همه مثال‌هایی از عدم مدیریت بحران آب در ایران هستند.
حسن روحانی که رسیدگی به وضعیت محیط‌زیست را از الویت‌های دولت یازدهم جمهوری اسلامی خوانده بود، سال ۹۶ را در حالی آغاز کرد که دو بنیاد بزرگ اروپایی در مورد غیرقابل سکونت شدن مناطق گسترد‌ه‌ای از ایران به دلیل خشکسالی هشدار داده بودند.
بنیاد هاینریش بل در آلمان و بنیاد اسمال مدیا در انگلستان در آستانه سال ۹۶ گزارشی ۱۶۰ صفحه‌ای منتشر کردند و هشدار دادند که بحران آب همواره مناطق بیشتری از ایران را غیرقابل سکونت می‌کند. در این گزارش ریشه‌های بحران زیست محیطی ایران، نتایج آن در آینده و استراتژی لازم برای مقابله با آن بررسی شده بود.
دعوت از تشکل‌های مردم نهاد برای همکاری با دولت
دولت روحانی که پس از توافق اتمی با شش قدرت بزرگ جهان تلاش گسترد‌ه‌ای را برای جلب همکاری‌های بین‌المللی در زمینه محیط‌زیست آغاز کرده بود، سال ۹۶ را با امیدورای به مشارکت هرچه بیشتر سازمانهای مردم نهاد در برنامه‌های حفاظت از محیط‌زیست آغاز کرد. حسن روحانی در کمپین انتخاباتی خود برای دولت دوازدهم ده محور معرفی کرد که “برنامه‌های محیط زیست و توسعه پایدار” یکی از آنها بود.
او در مبارزات انتخاباتی خود بارها تأکید کرد: «دولت یازدهم مردم را نیروی فعال و سازنده در همه عرصه‌ها و از جمله در زمینه محیط‌زیست دانسته و مثبت‌ترین رویکرد را نسبت به سازماندهی تشکل‌های مردمی و سازمانهای مردم‌نهاد در عرصه محیط‌زیست داشته است.» حسن روحانی تأکید داشت که افزایش ۸۰ درصدی تشکل‌های محیط زیستی از دست‌آوردهای بزرگ نخستین دوره ریاست‌جمهوری او به شمار می‌روند.
حضور فعال در نشست‌های زیست‌محیطی از جمله در کنفرانس آب‌وهوایی شهر بن، بسیاری را امیدوار کرده بود که با دولت روحانی با بهره‌گیری از تمامی ظرفیت‌های موجود بحران‌های زیست‌محیطی ایران مهار خواهد کرد. مجید شفیع‌پور رئیس موسسه ملی تغییر اقلیم و محیط زیست دانشگاه تهران که در کنفرانس اقلیمی بن شرکت کرده بود در گفت‌وگو با دویچه‌وله ضمن تأکید بر اهمیت همکاری‌های بین‌المللی برای ایران در زمینه محیط‌زیست گفته بود :«افکار عمومی در ایران کاملأ موافق یک طرح مثبت برای مقابله با تغییرات اقلیمی است چون مردم تأثیر نامطلوب این تغییرات را در زندگی روز‌مره‌شان حس می‌کنند.»
ضربه‌ای سخت به فعالان محیط‌زیست
همکاری تشکل‌های محیط‌زیستی ایران با نهادهای بین‌المللی فعال در زمینه محیط‌زیست اما تنها چند ماه پس از پیروزی دولت حسن روحانی در انتخابات ریاست‌جمهوری به بحرانی امنیتی تبدل شد. بازداشت کاووس سیدامامی، استاد جامعه شناسی و مدیرعامل مؤسسه «حیات وحش میراث پارسیان» و مرگ مشکوک او در زندان در بهمن ماه ضربه مهلکی بر بنیان اعتماد سست افکار عمومی بود. متهم کردن کاووس سید امامی به جاسوسی و طرح این پرسش که او چرا به فکر حفاظت از یوزپلنگ ایرانی افتاده بود نه ببر مازندران− گربه‌سانی که ۶۰ سال پیش منقرض شده است− فعالان محیط‌زیست را شوکه کرد.
بازداشت و بازجویی احتمالی از کاوه مدنی، معاون آموزشی سازمان محیط‌زیست این گمانه‌زنی را مطرح کرد که سپاه پاسداران به دلیل مخالفت سازمان محیط‌زیست با طرح‌های سپاه پاسداران از انتقال آب و ساخت نیروگاه، در پی تصویه حساب با این نهاد و دولت روحانی است.
مرگ جمعی از فعالان محیط‌زیست که برای گفت‌وگو با نمایندگان مجلس و پیگری وضعیت فعالان بازداشت شده به تهران سفر کرده بودند در پی سقوط هواپیمای تهران یاسوج، شوک دیگری برای فعالان محیط‌زیست بود. ممنوع الخروج شدن مریم ممبینی، همسر کاووس سید امامی و بازتاب این جمله او به فرزندانش “از این مکان وحشتناک بروید و هرگز بازنگردید” در رسانه‌های بین‌المللی، سایه سنگین دیگری برنام ایران و سیاست محیط زیستی دولت آن انداخت.
بحران محیط‌زیست، یکی از بزرگترین و شاید بزرگترین چالش پیش روی حسن روحانی به شمار می‌رود. اعتراض بی‌سابقه کشاورزان اصفهان به شیوه توزیع منابع در ایران در آخرین روزهای سال و شعارهای آنها در مراسم نماز جمعه علیه مسئولان تنها فوران روزنه‌ای از آتشفشان خشم فروخفته در جامعه تب‌دار ایران بود.
علی‌رغم این وضعیت اسف‌بار، سهم امور محیط زیست در سال آینده حدود ۲ دهم درصد بودجه عمومی دولت پیش‌بینی شده است. ۲ دهم درصد.
منبع: DW
