کشف نقاشی دیواری «شبان نیکو» در نزدیکی ایزنیک، پنجرهای نادر به ایمان مسیحیان قرن سوم
کشف نقاشی دیواری «شبان نیکو» در آرامگاهی زیرزمینی نزدیک ایزنیک ترکیه، یکی از سالمترین و نادرترین تصاویر عیسی مسیح در دوران مسیحیت اولیه را آشکار کرد.
باستانشناسان در غرب ترکیه، در نزدیکی شهر تاریخی ایزنیک، موفق به کشف یک نقاشی دیواری کمنظیر از دوران روم باستان شدهاند که مضمون آن «شبان نیکو» است؛ تصویری که عیسی مسیح را در قالب شبانی مهربان و محافظ به نمایش میگذارد.
به گفته پژوهشگران، این اثر که به قرن سوم میلادی بازمیگردد، سالمترین نمونه شناختهشده از این نقشمایه مسیحی در منطقه آناتولی به شمار میآید که بار دیگر جایگاه آناتولی را در تاریخ ایمان مسیحی برجسته ساخته است.
این نقاشی دیواری درون یک آرامگاه زیرزمینی در روستای «هیساردره» در نزدیکی ایزنیک کشف شده است؛ منطقهای که از دیرباز یکی از کانونهای مهم شکلگیری و گسترش مسیحیت اولیه بوده است. در این اثر، عیسی مسیح با چهرهای جوان، بدون ریش و با پوششی شبیه به توگاهای رومی به تصویر کشیده شده و بزی را بر دوش خود حمل میکند، تصویری نمادین که او را به عنوان «شبان نیکو» نشان میدهد.
پژوهشگران بر این باورند که این آرامگاه به دورهای تعلق دارد که مسیحیان هنوز در امپراتوری روم با فشار، تهدید و آزار گسترده روبهرو بودند. در چنین فضایی، استفاده از نمادهای غیرمستقیم به جای نشانههای آشکار ایمانی، راهی برای بیان باور مسیحی و امید به نجات به شمار میرفت. پیش از آنکه صلیب به نماد فراگیر مسیحیت تبدیل شود، تصویر «شبان نیکو» یکی از اصلیترین نمادهای مسیحیان اولیه بود؛ نمادی که مفاهیمی چون محبت، حفاظت الهی، هدایت و رستگاری را بازتاب میداد.
این تصویر، یادآور سخنان عیسی مسیح در انجیل یوحنا است: «من شبان نیکو هستم. شبان نیکو جان خود را برای گوسفندان میدهد.» از همین رو، نقشمایه شبان نیکو نهتنها یک تصویر هنری، بلکه بیانی عمیق از ایمان و امید مسیحیان نخستین محسوب میشود.
به گفته باستانشناسان، نمونههای شناختهشده از تصویر شبان نیکو در آناتولی بسیار اندک هستند و نمونه کشفشده در هیساردره از نظر میزان سالمماندن و وضوح نقشها، بینظیر توصیف شده است. «گولشن کوتبای» سرپرست تیم باستانشناسی، در اینباره میگوید: «این اثر احتمالا تنها نمونه از این نوع در منطقه باشد.»
دیوارها و سقف آرامگاه کوچک و تنگ نیز با نقوشی از پرندگان، گیاهان و صحنههای زندگی اشرافی تزئین شدهاند. در کنار تصویر شبان نیکو، نقش مردان و زنان مرفه به همراه خدمتکاران دیده میشود که بازتابی از ساختار اجتماعی آن دوران است.
«ارن ارتن ارتم» باستانشناس موزه ایزنیک، میگوید: «این نقاشیها گذار از اواخر دوره چندخدایی به مسیحیت اولیه را نشان میدهد و در آن، بدرقه متوفی به جهان پس از مرگ به شکلی مثبت و شایسته به تصویر کشیده شده است.»
در جریان کاوشهای باستانشناسی، اسکلت پنج نفر نیز در این آرامگاه کشف شده که هویت سه تن از آنها شناسایی شده است: «دو جوان و یک نوزاد ششماهه؛ یافتهای که پرسشهای تازهای درباره پیوند خانوادگی، باورهای ایمانی و آیینهای تدفین مسیحیان اولیه در این منطقه مطرح کرده است.»
اهمیت این کشف با جایگاه تاریخی شهر ایزنیک دوچندان میشود. این شهر همان نیقیه باستان است؛ مکانی که در سال ۳۲۵ میلادی، شورای نیقیه در آن برگزار شد و یکی از بنیادیترین اسناد ایمان مسیحی، یعنی اعتقادنامه نیقیه، در همانجا به تصویب رسید. ایزنیک همچنان نمادی از شکلگیری الهیات مسیحی و وحدت کلیسا در سدههای نخست به شمار میآید.
در همین راستا، در ماههای اخیر، این شهر بار دیگر در کانون توجه جهانی قرار گرفت؛ چرا که پاپ لئو چهاردهم در نخستین سفر خارجی خود از ایزنیک بازدید کرد. همچنین ماه گذشته، رجب طیب اردوغان رئیسجمهور ترکیه، به مناسبت هزار و هفتصدمین سالگرد شورای نیقیه، یک تابلوی کاشیکاریشده با الهام از این کشف باستانشناسی را در جریان دیدار با پاپ، به او اهدا کرد.
آناتولی نقشی تعیینکننده در تاریخ مسیحیت داشته است. پولس قدیس در شهر طرسوس متولد شد، یوحنا قدیس سالهای پایانی عمر خود را در افِسُس گذراند و بنا بر برخی روایتهای کلیسایی، مریم باکره نیز آخرین روزهای زندگی خود را در نزدیکی همین منطقه سپری کرده است. کشف نقاشی شبان نیکو در هیساردره، بار دیگر نشان میدهد که این سرزمین، نهتنها شاهد وقایع تاریخی، بلکه حامل ایمان، امید و شهادت مسیحیان نخستین بوده است.
کشف نقاشی دیواری «شبان نیکو» در نزدیکی ایزنیک، فراتر از یک یافته باستانشناسی، شهادتی تصویری از ایمان زنده مسیحیان قرن سوم است؛ ایمانی که در دل ترس و آزار، همچنان به مسیح بهعنوان شبان محافظ و نجاتدهنده اعتماد داشت. این اثر نادر، پلی است میان تاریخ، هنر و ایمان و همچنین یادآور این حقیقت که نور مسیح حتی در تاریکترین مقاطع تاریخ نیز خاموش نشده است.
