بحران نابودی منابع آب در ایران؛ از «بخت سیاه بختگان» تا «مرگ تدریجی کارون»

دور جدید اعتراضات سراسری در ایران که با اعتراض نسبت به بی‌آبی در خوزستان آغاز شد، موضوعی است که پیش‌تر کارشناسان آب و محیط زیست بارها نسبت به آن هشدار داده بودند و اظهارات مقامات نیز آن را تأیید می‌کند. چنان‌چه به گفته رییس سازمان حفاظت محیط زیست، ورشکستگی آب تمدن ایران را به خطر انداخته است.

• امنیت غذایی ایران در معرض خطر است

یک کارشناس ارشد محیط زیست در ایران می‌گوید با وجود این که کشاورزی ۹۲ درصد کل آب مصرفی کشور را به خود اختصاص داده، اما تنها ۶۶ درصد از غذای مردم ایران را تأمین می‌کند. شدت این بحران در حدی است که امنیت غذایی ایران را در معرض خطر قرار داده است.

بحران کنونی محیط زیست و کم‌آبی معضلی تازه و غیرقابل پیش‌بینی نبوده و نیست. بهنازالسادات واعظ مدنی، کارشناس محیط زیست، در سال ۹۸ در مقاله‌ای با عنوان «بحران‌های محیط زیستی ایران» در ماهنامه اقتصادی کارایی، با استناد به سازمان بهداشت جهانی، شهرهای اهواز، کرمانشاه، و سنندج را جزو پنج شهر آلوده در جهان معرفی می‌کند و با اشاره به آمار، می‌نویسد: «آلاینده‌های هوا تنها در تهران منجر به مرگ سالانه بیش از پنج هزار و ۵۰۰ نفر بر اثر بیماری‌های قلبی، عروقی و تنفسی می‌شوند.»

او در این مقاله درباره بحران کم‌آبی در ایران می‌نویسد: «دیگر امکان جمع‌آوری و احداث سدهای جدید آب در کشور وجود ندارد و تا جایی که این امکان وجود داشت، در یکی دو دهه اخیر انجام شده است.» به گفته او، امکان انتقال آب از مناطق پرآب کشور به مناطق پرآب کشور به مناطق خشک و کم‌آب نیز بیشتر از میزان فعلی امکان‌پذیر» نیست.

• محیط زیست ایران در حال احتضار است

در این حال، گزارش‌های متعددی در رسانه‌های ایران از نابودی تالاب‌ها، رودخانه‌ها، و سایر منابع آبی کشور خبر می‌دهند. «سیستان و بلوچستان تشنه و هامون در حال مرگ است»، «بخت تالاب بختگان سیاه است»، و «کارون در حال مرگ تدریجی است» تنها نمونه‌هایی از تیترهای تراژیک رسانه‌های ایران درباره وضعیت محیط زیست کشور است.

هرچند در مقابل این گزارش‌ها هر از گاهی اخبار امیدبخشی مبنی بر احیای منابع آبی در ایران گزارش می‌شود، اما بنا بر نظر کارشناسان، این امیدها در شرایط موجود «موقتی» است.

• برای نجات از وضع موجود وقت زیادی نمانده است

فاطمه امان، تحلیلگر ارشد «موسسه خاورمیانه» در واشنگتن با اشاره به گزارشی از مجله ساینس می‌گوید که بهبود وضعیت دریاچه ارومیه که همه فکر می‌کنند تقریبا در حال احیا شدن است، موقتی بوده است.

به گفته او بحران آب در منطقه مشکلی اکوسیستمی است و برای رفع آن کشورهای همسایه باید با هم هم‌کاری کنند. چرا که به طور مثال به واسطه تحولات جاری در کشورهای ایران و افغانستان، فرصت زیادی برای نجات از وضع موجود نمانده است.

• ورشکستگی آب تمدن ایران را به خطر انداخته است

رییس سازمان حفاظت محیط زیست نیز این وضعیت بحرانی را تأیید می‌کند و می‌گویدکه سرمایه آب و خاک ایران هدر می‌رود و ورشکستگی آب تا جایی پیش رفته که تمدن کشور را به خطر انداخته است.

به گفته عیسی کلانتری، در بعضی تالاب‌ها مثل تالاب گاوخونی توسعه ناپایدار و نبود برنامه آمایش سرزمینی سبب شده که امکان آب‌رسانی وجود نداشته باشد.

این مقام رسمی جمهوری اسلامی که پیش از این وزیر کشاورزی نیز بوده است، واقعیت آب در کشور را «اسفناک‌تر» از آن‌چه مسئولان می‌گویند می‌داند و با انتقاد از سیاست‌های کلان کشور از جمله «خودکفایی» اذعان می‌کند که تولید ۹۵ درصدی در خودکفایی یعنی استفاده دو برابر ظرفیت موجود از منابع آبی؛ و اگر در شرایط موجود برای محیط زیست نجنگیم، از بین خواهد رفت.

• خشونت فیزیکی ناشی از ورشکستگی آب پیش‌بینی شده بود

نیک‌آهنگ کوثر، تحلیلگر و روزنامه‌نگار حوزه آب، پیش از این در گفت‌وگو با صدای آمریکا وضعیت آب در ایران را موقعیت از «بحران» گذشته توصیف کرده و گفته بود این بحران به قدری جدی است که می‌تواند به خشونت فیزیکی منجر شود..

به گفته آقای کوثر، «کاهش منابع آب به دلیل مصرف بدون دلیل در بخش کشاورزی – یعنی مصرفی که بیش از حد بوده به خاطر سیاست‌های خودکفایی و کشاورزی – منتهی شده به وضعیت ورشکسته فعلی.»

این روزنامه‌نگار حوزه آب، ورشکستگی آب در ایران را ناشی از «مدیریت بد» می‌داند، نه به خاطر کاهش بارندگی. او می‌گوید: این نشان‌دهنده این است که جمهوری اسلامی در طول این چند دهه، بسیار بد عمل کرده و نتایج این بد عمل کردن را الان ما داریم به طور واضح‌تر می‌بینیم.»