توقف مذاکرات وین؛ سپاه برجام یا فرابرجام

مذاکرات وین بعد از وقوع جنگ اوکراین دچار وقفه شده است. هنوز معلوم نیست که دور هشتم مذاکرات را باید پایان‌یافته تلقی کرد و شروع مجدد دور نهم خواهد بود یا مذاکرات دور هشتم از نقطه‌ای که متوقف شده بود از سر گرفته می‌شود. در ابتدا تغییر موضع دولت روسیه توافق نهایی را که در دسترس تلقی می‌شد با مانع مواجه کرد. اما همان موقع هم معلوم بود که دولت‌های ایران و آمریکا هنوز بر سر چند موضع کلیدی به تفاهم نرسیده‌اند. علی‌رغم اینکه بعد از دیدار حسین امیر عبداللهیان، وزیر خارجه جمهوری‌اسلامی، با سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، در مسکو اعلام شد که روسیه پیش‌شرطی متفاوت با مفاد برجام در صورت دستیابی به توافق در وین ندارد، اما بلوک ۱+۴ عملا جلسه‌ای تا کنون نداشته است. البته در آخرین دور گفتگوها انریکه مورا، معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، اعلام کرد که مذاکرات به پایان کار خود رسیده و بازگشت به برجام نیازمند تصمیم‌گیری سیاسی در تهران و واشنگتن دی‌سی است.

جوزپ بورل، رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز در ادامه اعلام کرد که توافق علی‌رغم کاهش اختلافات هنوز دور از دسترس است. نمایندگان دولت آمریکا به طور نسبی بدبینانه‌ترین ارزیابی را اعلام کردند که خوشبین به توافق بر سر بازسازی برجام نیستند. مقامات جمهوری‌اسلامی ایران نیز دولت آمریکا را مانع به نتیجه رسیدن توافقات می‌دانند. امیرعبداللهیان مدعی است که بر روی مفاد بازگشت به برجام بین دولت‌های ایران، تروئیکای اروپا، روسیه و چین تفاهم حاصل شده است. وی مدعی شده دولت آمریکا تقاضاهای بیشتری را طرح کرده که به زعم او غیرقابل قبول است. او بار دیگر اعلام کرد که شرط مذاکره مستقیم با آمریکا اثبات حسن‌نیت این دولت با آزاد کردن برخی از منابع مالی بلوکه‌شده ایران پیش از احیای برجام است؛ خواسته‌ای که از بدو شروع به کار دولت سیزدهم پاسخ مثبت دریافت نکرده است.

البته ادعاهایی در خصوص توافق بین دولت‌های ایران و آمریکا بر سر تبادل زندانی پخش شده است که در حاشیه آن برخی از منابع مالی فریز شده در بانک‌های خارجی که رقم چندان بالایی نیست قرار است آزاد شود. منتهی منابع نزدیک به دولت آمریکا این ادعا را رد کردند. ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور نظام نیز اعلام کرده که حکومت ایران «از حقوق هسته‌ای و فعالیت‌های اتمی دست نخواهند کشید و در عین حال خواهان توقف مذاکرات هم نیست.» او همچنین اظهار داشت که سیاست هسته‌ای دولت راهبرد اعلامی آقای خامنه‌ای است و مذاکرات هسته‌ای را یکی از موضوعات سیاست خارجی می‌داند.

۲۵۰ نماینده مجلس نیز در نامه‌ای مکتوب ضمن حمایت از مواضع هیئت مذاکره‌کننده اتمی دولت سیزدهم خواهان مطالباتی چون “اطمینان از تضمین قانونی دولت آمریکا برای برداشته شدن واقعی تحریم‌ها و عدم خروج از برجام و تصویب آن در کنگره آمریکا”، “استفاده از تمامی منابع بلوکه‌شده بدون محدودیت”، “مراودات تجاری آزاد با دنیا و جذب بدون محدودیت سرمایه خارجی”، “عدم اعمال تحریم جدید از سوی دولت آمریکا بعد از احیای برجام” و “اطمینان از عدم فعال شدن مکانیزم ماشه در آینده” شده‌اند. محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس نیز با دفاع از مضوبه مجلس یازدهم در خصوص قانون “اقدام راهبردی برای صیانت از حقوق هسته‌ای” مدعی شد که این قانون “قفل صنعت هسته‌ای را باز کرد”. او خواهان توافقی شد که “انتفاع اقتصادی” برای مردم داشته باشد. امیرعبداللهیان و علی باقری، رئیس هیئت مذاکره‌کننده ایران نیز دیداری با کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس داشتند که طبق ادعای محمود عباس‌زاده مشکینی، سخنگوی این کمیسیون: «اعضا قانع شدند که در مذاکرات وین تخطی از خطوط قرمز و منافع ملی انجام نشده است.»

اگرچه مجلس در ساختار تصمیم‌گیری در مذاکره غیرمستقیم با دولت آمریکا نقش خاص و تعیین‌کننده ندارد و شماری از خواسته‌ها نیز شعاری و غیرواقع‌بینانه است، اما این بیانیه دریچه‌ای برای فهم موانع موجود است. نکته جالب در آنجا است که علی‌رغم موضع‌گیری مقامات دولت و ارتش آمریکا مبنی بر ضرورت حفظ سپاه قدس در فهرست سازمان‌های تروریستی این کشور، در نامه نمایندگان مجلس به این موضوع به طور خاص و صریح اشاره نشده است. این سخن در کنار مواضع بحث‌برانگیز امیرعبداللهیان در خصوص اینکه مقامات سپاه گفته‌اند که نمی‌خواهند مانعی بر سر راه توافق بازسازی برجام باشند، این فرضیه را تایید می‌کند که اگرچه جمهوری‌اسلامی ایران تمامی تلاشش را می‌کند که سپاه کاملا از تحریم‌ها خارج شود، اما سرنوشت بازسازی برجام و خروج از تنگنای سنگین اقتصادی کنونی را به آن پیوند نمی‌زند. تکیه‌گاه نظام در این خصوص نداشتن بازدارندگی موثر تحریم‌های یکجانبه آمریکا در برابر مداخلات منطقه‌ای و فعالیت‌های برون‌مرزی سپاه است.

از سوی دیگر دولت بایدن موضع محکمی در مقابل انعطاف در برابر سپاه نشان داده است. تحریم سپاه در سال ۲۰۱۹ توسط دولت ترامپ تصمیمی جنجالی بود که مخالفانی در درون دولت و جمهوری‌خواهان داشت. جمهوری اسلامی علی‌رغم تهدیدات محمدعلی جعفری، فرمانده سابق سپاه، واکنش تندی نشان نداد و در عین حال در برابر فشارها بر سپاه تسلیم نشد.

سپاه در ادامه روند دهه گذشته موقعیتش بر اساس معادلات میدانی در خاورمیانه رشد نسبی داشته و در عین حال با چالش‌های تازه‌ای در لبنان و عراق مواجه شده است. همچنین خواست‌هایش در یمن که در واقع ابزار اجرایی نهاد ولایت فقیه است، در مذاکرات با عربستان عملی نشده و در نتیجه سطح تنش را افزایش داده است. سیاست بازدارندگی نظام در برابر رویکرد تهاجمی دولت اسرائیل نیز تغییر پیدا کرده و از حالت غیرتعجیلی و دفاعی به برخوردهای ایذایی بیشتر و نزدیک به مستقیم تحول پیدا کرده است.

در این شرایط اولویت نظام عادی شدن سپاه بعد از احیای برجام است، اما دورهای هفتم و هشتم مذاکرات وین برای دولت رئیسی و در سطحی بالاتر خامنه‌ای به طور قطعی روشن کرده است که این خواسته مقدور نیست. علاوه بر آن دولت بایدن خواسته‌های فرابرجامی در خصوص تغییر رفتار سپاه در منطقه نیز دارد که برجام مقدمه‌ای برای توافق حول دیگر حوزه‌های اختلافی با در نظر گرفتن ملاحظات اسرائیل و بلوک همسو با عربستان سعودی در کشورهای عربی شود. جمهوری اسلامی تا کنون پذیرای این خواسته نبوده که در واقع قفل اصلی بازگشت به برجام را تشکیل می‌دهد.

آنچه برای نظام خط قرمز تخطی‌ناپذیر به نظر می‌رسد پاسخ منفی در خصوص خواسته‌های فرابرجامی بخصوص در زمینه محدودیت در حوزه عمل برون‌مرزی سپاه است، اما ایستادگی بر سر آن هم تابعی از شرایط است که تا چه میزان دولت بایدن بر خواسته‌اش اصرار می‌ورزد و تا چه میزان جمهوری اسلامی تاب‌آوری در مورد مخاطرات تداوم تحریم‌های سنگین خواهد داشت. جنگ اوکراین موقعیت روسیه به عنوان متحد جمهوری اسلامی در مناسبات جهانی را ضعیف کرده است. امید به اینکه روسیه بتواند بحران در سیاست خارجی خود را مهار کند امری در درازمدت است که به کار رفع نیازهای کنونی جمهوری اسلامی ایران نمی‌آید.

دولت آمریکا بین خود سپاه و سپاه قدس تفکیک ایجاد کرده است و این پیام را داده است که در شرایطی (تعدیل و تغییر رفتار سپاه در منطقه) حاضر است سپاه قدس را در فهرست سازمان‌های تروریستی نگه دارد، اما خود سپاه را از آن خارج کند. همچنین حداکثر بخشی از تحریم‌های سپاه برداشته می‌شود، نه تمامی آن. تغییرناپذیری سیاست دولت آمریکا و گذشت زمان به ضرر جمهوری اسلامی است و نگرانی از اینکه دولت بایدن و متحدان اروپایی‌اش به سراغ فعال کردن “پلن بی” با کنار گذاشتن برجام بروند، کارت‌های بازی نظام و توان چانه‌زنی آن را محدود کرده است. البته دولت بایدن نیز با توجه به تغییر صحنه بین‌المللی و تغییر اولویت‌ها بعد از حمله نظامی روسیه به اوکراین ممکن است بر سر خواسته‌های فرابرجامی انعطاف نشان دهد تا هر چه زودتر با تزریق نفت ایران به بازار از قدرت اثرگذاری روسیه بر اقتصادی جهانی کاسته شود.

در این شرایط به نظر می‌رسد کماکان خواسته اصلی جمهوری اسلامی ایستادگی بر سر بازگشت به برجام به عنوان سقف خواسته‌ها، حفظ زیرساخت هسته‌ای و تداوم استفاده از نسل‌های پیشرفته سانتریفیوژها در تولید و محکم‌کاری برای حفظ تعهدات برجامی دولت آمریکا و اطمینان از برداشته شدن تحریم‌ها است. همچنین با اقدامات تاکتیکی و عملیاتی، اراده خود بر تغییرناپذیری سیاست منطقه‌ای و رفتار سپاه را به نمایش خواهد گذاشت. در این چارچوب دور دیگری از زورآزمایی بین دو طرف شروع شده است که زمان بازسازی برجام را تا اطلاع ثانوی به تعویق انداخته و بر پیچیدگی آن به طور نسبی افزوده است. اگرچه مذاکرات وین در آخرین سربالایی دچار تنگنا شده و حرکتش فعلا متوقف شده است، اما آنچه باعث شده هنوز رشته امید کاملا گسسته نشود، این واقعیت است که دو طرف نزاع گزینه قابل اعتنای دیگری با ریسک‌های محاسبه‌شده ندارند.

مطالب منتشر شده در صفحه “دیدگاه” الزاما بازتاب‌دهنده نظر دویچه‌وله فارسی نیست.