اجرای حکم اعدام برای عدالت خون یا اجرای خشونت
نامادری «آوا قهرمانی» بهدلیل قتل کودک چهار ساله همسرش، سحرگاه امروز ۲۲ آذر اعدام شد. اجرای حکمی که اذهان عمومی را برانگیخته که این اعدام برای عدالت خون است و یا اجرای خشونت؟
دخترچهار سالهای بهنام «آوا» در آذر ۱۴۰۲ (دسامبر ۲۰۲۳) در ارومیه بهدلیل ضربات و آسیبهای جدی مغزی ناشی از رفتار نامادری به بیمارستان منتقل شد و پس از مدت کوتاهی جان باخت؛ رسانهها از «شکنجه و ضربوشتم» بهعنوان علت مرگ آوا خبر دادهاند.
پرونده در دادسرا مطرح، کیفرخواست صادر و در دادگاه کیفری اول، متهم (نامادری) به قصاص نفس محکوم شد؛ این حکم سپس توسط دیوان عالی کشور تایید شد. پرونده آوا همزمان قانونِ قصاص، خشم عمومی و پرسشهای حقوق بشری را مقابل هم قرار داد؛ اما رئیس کل دادگستری آذربایجان غربی امروز اعلام کرد که حکم قصاص اجرا شده است.
در این فرآیند، گزارشها حاکی از آن است که پدرِ آوا حاضر شده بود با دریافت دیه، از خونِ فرزندش بگذرد اما مادرِ آوا پیگیر اجرای قصاص بود که در نهایت اجرای قصاص انجام شد.
مطابق فقه و قوانین کیفری جاری در ایران، قصاص (مجازاتِ مساوی) برای قتلِ عمدی مجاز است و اولیای دم نقش تعیینکنندهای در ادامه یا گذشت از اجرای مجازات دارند؛ اولیای دم میتوانند قصاص را بخواهند یا از آن بگذرند و دیه دریافت کنند. در این پرونده تفاوت نظرِ والدین (پدر و مادر) در خواستِ مجازات، مسئلهای حقوقی و انسانی مورد توجه رسانهها قرار گرفت.
بر اساس گزارشهای منتشر شده، حکمِ بدوی در دادگاه کیفری صادر و سپس دیوان عالی کشور آن را تایید کرد، یعنی مرجعهای قضایی داخلی اجرای قصاص را ممکن دانستهاند. این رویه نشان میدهد که دستگاه قضایی، براساس مدارک و کیفرخواست موجود، قتل را ثابت و اقدام به صدور و اجرای حکم کرده است.
یکی از نکات قابل تامل این پرونده، اختلاف میان والدین بر سر سرنوشت مجازات بود. پدر آوا طبق گزارشها حاضر به گذشت در برابر دریافت دیه شده بود، اما مادرِ آوا اصرار بر قصاص داشت و بهعنوان ولی یا از منظر عاطفی پیگیر اجرای حکم بود. این تضاد نهفقط یک مسئله خانوادگی، بلکه پرسشی حقوقی ایجاد میکند؛ وقتی برخی از اولین صاحبان حقِ حیات (یکی از اولیای دم) گذشت میکنند اما دیگری اصرار بر قصاص دارد، تصمیمگیری نهایی چگونه انجام میشود و ملاک صلاحیت و تصمیمگیری در چنین مواردی چگونه است. گزارشهای رسانهای محلی تاکید کردهاند که مادر آوا قصاص را «بجد» مطالبه کرده است و اجرای حکم نیز با استناد به همین مطالبه و تایید قضایی انجام شد.
پرونده قتل آوا با شدت توجه عمومی و رسانهها در ایران مواجه شد؛ تصاویر و روایتهای انتشار یافته در شبکههای اجتماعی از وضعیت جسمی آوا در بیمارستان و بازسازی صحنه توسط مراجع محلی، زمینهساز حساسیت شهروندان و مطالبه برخورد قضایی شد. همزمان برخی گروهها و کاربران فضای مجازی، در واکنش به ضرب و شتمهایی که نامادری آوا با وی انجام داده و در دفاع از اجرای مجازات و برخی دیگر به انتقاد از خشونت نظاممند و تاکید بر جلوگیری از تکرار موارد خشونت علیه کودکان پرداختند.
نهادهای حقوق بشری و رسانههای بینالمللی معمولا اجرای حکم اعدام را (بهویژه در پروندههایی که زمینههای خانوادگی، سوءرفتار یا نقص در روند دادرسی مطرح است) مورد نقد قرار میدهند و خواستار جایگزینهایی مانند تعلیق مجازات اعدام یا بازنگری در رویههای قضایی میشوند. همزمان گزارشها نشان میدهد ایران از جمله کشورهایی است که بهطور مستمر بهدلیل استفاده از مجازات اعدام مورد نظارت و انتقاد سازمانهای بینالمللی قرار دارد.
وقتی مجازات اعدام اجرا میشود، پرسش اساسی درباره کیفیتِ تحقیقات، حفاظت از حقوق متهم (حق دفاع، دستیابی به وکلای مستقل، بررسی امکان خطا یا سوءبرداشت در شواهد) مطرح میشود. در پروندههایی با خشونت خانوادگی، معمولا ادعاهایی درباره شکنجه یا فشار نیز مطرح میشود که باید مستقل و شفاف بررسی گردد.
مرگ این کودک، نتیجه مستقیم خشونت خانوادگی است؛ بنابراین تاکید باید بر پیشگیری، حمایتهای اجتماعی، نظارت بر سلامت و برنامههای حمایت از کودکانِ آسیبدیده باشد، نه صرفا مجازات بعد از وقوع فاجعه. اجرای مجازات قاتل نمیتواند خلاهای ساختاری در حمایت از کودکان را جبران کند.
اختلاف میان والدین درباره گذشت یا مطالبه قصاص، نشاندهنده پیچیدگیهای عاطفی و اقتصادی (دیه) در کنار عناصر حقوقی است؛ این موضوع بحثی درباره سازوکارهای قانونی برای تصمیمگیری نهایی در صورت عدم اجماع اولیای دم مطرح میکند.
ایران یکی از کشورهایی است که احکام اعدام را برای جرایم شدید ازجمله قتل اجرا میکند و در برخی سالها جزو پرتعدادترین کشورها در اجرای حکم اعدام قرار داشته است؛ سازمانهای حقوق بشری و منابع بینالمللی بارها به روند اعدامها در ایران اشاره کردهاند.
برای تقویت سازوکارهای پیشگیری از خشونت خانوادگی، ایجاد و گسترش مراکز حمایتی، خطوط گزارشدهی امن و آموزش خانوادهها درباره حقوق کودک و انعکاس سریع موارد سوءرفتار بسیار حائز اهمیت است.
