قلعه فلک‌الافلاک؛ دژی که زندان شد، زندانی که آزاد می‌شود

مسئولان میراث فرهنگی لرستان می‌گویند، با پرداخت ۱۵ میلیارد تومان، طلب سپاه از میراث فرهنگی صفر می‌شود و سپاه باید قلعه فلک الافلاک را ترک کند. این خبر و سرگذشت قلعه و زندانیانیش بازتاب‌هایی در شبکه‌های اجتماعی داشته است.

در ساعات گذشته خبری در خبرگزاری‌های داخلی ایران منتشر شد، که به ویژه برای طرفداران آثار باستانی و تاریخی ایران و نگاهداشت‌ این آثار، خبری خوش بود. ایرنا نوشت، بر اساس گزارش مسئولان وزارت میراث فرهنگی، تمامی اقساط ۶۹ میلیارد تومانی برای آزادسازی قلعه فلک الافلاک پرداخت شده است؛ خبری خوش که بی‌درنگ این پرسش را به ذهن خواننده می‌کشاند که این بدهی برای چیست؟

قلعه فلک الافلاک یا “دژ شاپور” یکی از مکان‌های تاریخی خرم‌آباد (استان لرستان) است. گفته می‌شود که ساسانیان شهری با نام شاپورخواست در حدود منطقه کنونی خرم‌آباد ساخته بودند، شهری که بعدها ویران شد و بر خرابه‌های آن خرم‌آباد کنونی پا گرفت. گمان می‌رود که قلعه فلک‌الافلاک همان دژ شاپورخواست باشد که در دوره ساسانی کاربرد حکومتی و نظامی داشته‌است.

بدهی ۶۹ میلیاردی به سپاه، مانعی برای ثبت جهانی اثر

این بنای عظیم آجری که احتمال می‌رود در دوران قاجار نام آن را به فلک الافلاک تغییر داده‌اند و با نام “قلعه دوازده برجی” هم شناخته می‌شود، ثبت ملی شده است اما ثبت جهانی نه.

لازمه ثبت جهانی این اثر و ارسال پرونده آن برای یونسکو، ایجاد حریم برای قلعه بود. درست در همین مسئله بود که مشکل پیش آمد؛ به نوشته سایت‌های داخلی، در اطراف قلعه فلک الافلاک، جایی که حریم این دژ به شمار می‌آید، دو پادگان نظامی متعلق به ارتش و سپاه پاسداران برپا بود.

درحالی که ارتش پس از تصمیم سازمان میراث فرهنگی برای ثبت جهانی اثر، حریم قلعه را رها کرد، سپاه تا آخرین لحظه مقاومت کرد. شرط سپاه برای رهاسازی قلعه یا به عبارت درست‌تر تخلیه حریم قلعه، ۶۸ میلیارد تومان برای احداث پادگان جدید بود.

اگر طلب سپاه از میراث فرهنگی صفر شود

در توافقی که در سال ۹۸ میان استاندار لرستان، سپاه و وزارت دفاع حاصل شد، قرار بر این بود که به گفته وزیر دفاع، سپاه هم حریم قلعه را تا مهرماه ۹۸ رهاسازی کند اما به گفته استاندار لرستان، سپاه به دلیل تأخیر در پرداخت‌ها کار تخلیه محوطه را عقب انداخت.

استاندار لرستان در شهریور ماه ۹۸ از پرداخت ۲۸ میلیارد تومان پول نقد به سپاه برای رهاسازی محوطه خبر داده بود. استاندار همچنین از تبدیل اعتبارات به اوراق دوساله در پی به وجود آمدن مشکلات مالی سخن گفته بود. این مقام مسئول همچنین گفته بود که سپاه ابتدا “اوراق را رد کرده بوده و سپس متقاعد شده” اوراق را “به همراه سود” دریافت کند.

اکنون مسئولان میراث فرهنگی می‌گویند، ۴۸ میلیارد تومان از این “بدهی” پرداخت شده و قسط آخر هم به صورت اوراق بهادار درآمده که در صورت آزادسازی حریم قلعه به سپاه پرداخت می‌شود. زهرا بهاروند، معاون میراث فرهنگی لرستان با اعلام این خبر می‌گوید، ۱۵ میلیارد آخر به شکل اوراق اسناد خزانه، تأمین اعتبار شده که اگر سپاه طبق تفاهمنامه منطقه را تخلیه کند، این ۱۵ میلیارد را از میراث فرهنگی دریافت می‌کند و طلب سپاه از میراث فرهنگی صفر می‌شود.

واکنش‌ها به خبر و کاربری‌های متفاوت قلعه فلک الافلاک

انتشار خبر پرداخت‌ها به سپاه برای رهاسازی محوطه قلعه، بازتاب زیادی هم در شبکه‌های اجتماعی داشت. از واکنش‌ کاربرانی که می‌پرسیدند چرا سازمان میراث فرهنگی باید به سپاه این مبلغ را بپردازد تا شادی فرهنگ دوستان از برداشتن گامی برای ثبت جهانی این اثر تا واکنش به گزارش‌هایی که در مورد قلعه فلک الافلاک و زندانیان مشهور آن منتشر شده بود.

در برخی از گزارش‌های منتشر شده، از نام‌هایی چون مصدق و شاملو به عنوان زندانیان قلعه فلک الافلاک سخن به میان است که در فضای مجازی، بحث‌هایی به راه انداخته است؛ از روزنامه‌نگارانی که اسامی منتشر شده را غلط می‌دانند تا آنها که به ادامه کاربری دژ به عنوان زندان در سال‌های پس از انقلاب اشاره می‌کنند.

دژ تاریخی ساسانیان در گذر قرن‌ها کاربردهای متفاوتی داشته است؛ از قلعه‌ای با موقعیت استراتژیک در قرن چهارم و مقر حکومتی در زمان آل‌بویه گرفته تا مقر حکومتی اتابکان لر کوچک و والیان لرستان در دوره صفویه و قاجار تا سرانجام پادگان نظامی و کاربرد زندان در دوران پهلوی اول و دوم. در گزارشی که عفو بین‌الملل در سال ۲۰۱۸ درباره کشتار ۶۷ منتشر کرد، یکی از بازماندگان کشتار زندانیان در مرداد تا شهریور ۶۷، از اسارت در بازداشتگاهی زیر قلعه فلک‌الافلاک در خرم‌آباد می‌گوید. (این گزارش را در لینک زیر مطلب می‌توانید ببینید)

دژی که زندان شد، زندانی که موزه شد

اما سال ۱۳۴۹سال سرنوشت‌سازی برای دژ بود؛ در ۱۸ آبان این سال قرار شد که فلک الافلاک، قلعه ساسانی که در اصل نه زندان که یکی از مهمترین دژهای نظامی ایران بوده است، موزه شود. در سال ۱۳۵۴ این دژ، با راه‌اندازی موزه مردم شناسی و مفرغ‌های لرستان، به موزه تبدیل شد.

اکنون دوستداران فرهنگ و پاسداشت و نگهداشت آثار تاریخی و باستانی لرستان و ایران امیدوارند که با رهاسازی محوطه دژ فلک‌الافلاک از سوی سپاه پاسدران، پرونده این اثر شگفت‌انگیز برای ارسال به یونسکو فعال شود و این جاذبه گردشگری بتواند گردشگران بیشتری را به ایران بکشاند.

منبع: DW